در عصر حاضر، داشتن درک درست و کامل از مفاهیم سواد، سواد دیجیتل و سواد دیتا از اهمیت حیاتی برخوردار است.
این سه مفهوم، پایه‌های اصلی توانایی ما برای زندگی و فعالیت مؤثر در دنیای پُرسرعت امروز هستند.
در ادامه سعی می‌کنیم با ارجاع به منابع معتبر این سه مفهوم را به زبان ساده و عام‌فهم تعریف کنیم.
تعریف سواد (Literacy)
یونسکو (UNESCO) یکی از مشهورترین تعاریف سواد را ارائه کرده است؛ به این ترتیب:
سواد به «توانایی شناخت، درک، تفسیر، تولید، برقراری ارتباط و محاسبه با استفاده از موارد چاپی و نوشتاری مربوط به حوزه‌های مختلف» گفته می‌شود. [+]
این تعریف سواد، فراتر از «خواندن و نوشتن» ساده است که در بین مردم عام رواج دارد. بلکه، بر جنبه‌های گسترده‌تری تأکید می‌کند.
برای وضاحت بیشتر، به مثال‌های ذیل توجه کنید:
عمر می‌تواند نوشته‌های روی بوتل دوا را بخواند و بفهمد که دوا را چند بار در روز باید مصرف کند، و عوارض جانبی احتمالی را درک کند.
سحر توانایی محاسبه‌ی دقیق مبلیغ پول هنگام خرید یا فروش را دارد، می‌تواند بودیجه خانواده را مدیریت کند و خطرات قرض‌گیری با سود را درک کند و می‌تواند درباره پس‌انداز آگاهانه تصمیم بگیرد.
فریده می‌تواند اخبار منتشرشده در فیس‌بوک و پیام‌های منتشرشده در گروپ‌های وتس‌اپ درباره موضوعات حساس – مانند امنیت، صحت و امور اجتماعی – را ارزیابی و دقت‌سنجی کرده و خبرهای جعلی را از حقیقی تشخیص دهد.
علی می‌تواند فورم پاسپورت و تذکره الکترونیکی را خودش خانه‌پُری کند و در ادارات مربوطه بدون کدام مشکل طی مراحل نماید.
اینها مثال‌های ساده از سواد ابتدایی است که بخش اول تعریف سواد را به تصویر می کشند.
یونسکو در ادامه‌ی این تعریف می‌افزاید:
سواد یک روند و پروسه‌ی «دوامدار» یادگیری است که فرد را قادر می‌سازد تا به اهدافش برسد، علم و مهارت‌هایش را ارتقا و انکشاف دهد و به شکل کامل و مثمر در «جامعه» و «اجتماع» کلان‌تر سهیم گردد.
این توضیحِ یونسکو نشان می‌دهد که سواد، فراتر از تعریف سنتی‌اش – که معمولاً به‌عنوانِ یک پدیده و رویدادی مقطعی دیده می‌شد – یک پروسه‌ی دوامدار است که فوایدش هم فرد و هم جامعه را در بر می‌گیرد.
برای درک بهتر این بخش از تعریف سواد، به مثال‌های ذیل دقت کنید:
بلال از ولایت بادغیس پس از شرکت در کورس سوادآموزی، قادر شده است در جلسات شورای انکشافی قریه نظر بدهد و از حقوق مردم دفاع کند.
هانیه از ولسوالی چرخ ولایت لوگر با باسوادشدن، می‌تواند از طریق یوتیوب و دیگر منابع آنلاین به‌شکل رایگان زبان انگلیسی یاد بگیرید.
غلامعلی از ولایت بامیان، با مطالعه بروشورهای معلوماتی اف‌اِی‌او یاد گرفته است که چطور از طریقه‌های کشت مقام به خشکسالی استفاده کند.
آرزو از ولایت غور، تازه از پوهنتون علوم طبی کابل فارغ شده و به‌عنوان یک داکتر در مرکز این ولایت فعالیت می‌کند.
اینها مثال‌های ساده از سواد ابتدایی است که بخش دوم تعریف سواد را به تصویر می کشند.
تعریف سواد دیجیتل (Digital Literacy)
یونسکو، در پهلوی تعریف سواد، یک تعریف از سواد دیجیتل نیز ارائه کرده‌است؛ به این شکل:
سواد دیجیتل به «استفاده‌ی نقادانه و با اعتمادبهنفس از مجموعه‌ی وسیعی از تکنالوژی‌های دیجیتل در تمام ابعاد و جنبه‌های زندگی گفته می‌شود؛ از جمله برای اهدافِ دسترسی به معلومات، برقراری ارتباط و حل مسائل ابتدایی». [+]
این تعریف دو جنبه‌ی مهم را برجسته می‌کند: استفاده «نقادانه» و «با اعتمادبهنفس» از تکنالوژی. همچنین، استفاده از تکنالوژی در بخش‌ها و جنبه‌های گوناگون زندگی را شامل می‌شود.
این نهاد سازمان ملل، سواد دیجیتل را محدود به استفاده مصرفی – مثل خواندن، نوشتن، گوش دادن و تماشا کردن – نمی‌داند، بلکه بر استفاده تولیدی آن نیز اشاره دارد.
یونسکو در ادامه توضیح می‌دهد:
سواد دیجیتل بر مهارت‌های اساسی در تکنالوژی معلوماتی و ارتباطی (ICT) استوار است؛ از جمله استفاده از کمپیوتر برای بازیابی، ارزیابی، ذخیره‌سازی، تولید، ارائه و تبادل معلومات و همچنین برقراری ارتباط و مشارکت در شبکه‌های همکاری از طریق اینترنت.
سواد دیجیتل فرد را قادر می‌سازد تا با اعتمادبهنفس و نقادانه از ابزارهای تکنالوژی معلوماتی و ارتباطی بهره ببرد. این شامل استفاده برای مصارف شخصی، تولید محتوا و مشارکت در دنیای دیجیتل می‌شود.
سواد دیتا (Data Literacy)
سواد دیتا یعنی توانایی خواندن، کارکردن، تحلیل و برقراری ارتباط مؤثر با دیتا در یک حوزه مشخص.
این مهارت، فراتر از جمع‌آوری و مشاهده صرفِ دیتا است. این به شخص امکان می‌دهد تا از دیتا برای ایجاد علم، استخراج بینش‌ها و گرفتن تصمیمات آگاهانه استفاده کند.
سواد دیتا، در واقع، پُلی است بین دیتای خام و تصمیم‌گیری‌های عملی.
سواد دیتا؛ تعریف گارتنر (Gartner)
گارتنر (Gartner)، یکی از شرکت‌های پیشرو در حوزه تحقیقات و مشاوره تکنالوژی، سواد دیتا را به این شکل تعریف می‌کند:
سواد دیتا توانایی خواندن، نوشتن و برقراری ارتباط با دیتا در یک حوزه مشخص است؛ همراه با فهمیدن منابع و ساختارهای دیتا، روش‌های تحلیلی و تخنیک‌های هوش مصنوعی. [+]
برای درک بهتر تعریف سواد دیتا، به مثال‌های ذیل دقت کنید:
توانایی خواندن دیتا
یعنی بتوانیم جدول‌ها، چارت‌ها یا ارقام را درک کنیم.
شفیقه، یک معلم در دایکندی، نتایج امتحانات شاگردان صنف‌اش را در یک فایل Excel دریافت می‌کند.
او از طریق نگاه به چارت نمرات، متوجه می‌شود که بیشترین ضعف در مضمون ریاضی است و تصمیم می‌گیرد وقت بیشتری برای آموزش آن بگذارد.
توانایی نوشتن دیتا
یعنی بتوانیم خودمان دیتا تولید کنیم و به صورت ساخت‌یافته ثبت کنیم.
صفت‌الله، صاحب یک دواخانه در هرات، به جای یادداشت‌برداری دستی، فروش روزانه دوا را در یک فایل Google Sheet وارد می‌کند: نام دوا، تعداد، قیمت، تاریخ فروش.
این کار باعث می‌شود آخر ماه بفهمد کدام دوا فروش بیشتر یا کمتر داشته.
ارتباط‌گیری با دیتا
یعنی بتوانیم یافته‌ها و نتایج دیتا را برای دیگران توضیح بدهیم، طوری که مفهوم باشد.
عزیزالله، مسؤول یک پروژه زراعتی در ننگرهار، بعد از تحلیل سطح حاصل‌خیزی خاک در چند ولسوالی، یک پرزنتیشن ساده با چارت و نقشه آماده می‌کند تا به دهاقین محل نشان دهد که در کدام ساحات، کدام کود بیشتر مفید است.
درک منابع و ساختارهای دیتا
یعنی بدانیم دیتا از کجا آمده و چگونه سازمان‌دهی شده است.
رخشانه، کارمند دفتر احصائیه در کابل، می‌داند که دیتای نفوس از چند منبع مختلف (سروی ساحوی، ثبت تولد، دیتابیس شفاخانه‌ها) جمع‌آوری شده و هر کدام فرمت خاص خود را دارد.
او دیتای تکراری یا ناقص را تشخیص داده و پاک‌سازی می‌کند.
در ادامه تعریف فوق، گارتنر اضافه می‌کند:
سواد دیتا به اشخاص کمک می‌کند تا دیتا را در یک حوزه مشخص کاری شناسایی، درک، تفسیر و بر اساس آن عمل کند تا بر ارزش یا نتایج کاری تأثیر بگذارد.
تعریف گارتنر بر سه جنبه کلیدی تمرکز دارد: درک و فهمیدن دیتا، کار با آن و توانایی توضیح ارزش آن در کار و زندگی.
براساس تعریف گارتنر، سواد دیتا فراتر از دانش پایه سواد دیتا است؛ مانند توانایی تفسیر چارت‌ها، ارقام یا درک تفاوت وسط (median) و اوسط (mean).
بلکه، یک دیتاکار می‌تواند دیتا را تجزیه و تحلیل کند و از آن بینش‌های (insights) معناداری برای یک تغییر، روند و مشکل مشخص بدست آورد.
علاوه بر آن، یک دیتاکار باید بتواند یافته‌های خود را قسمی با دیگران منتقل کند که برای شنوندگان و خوانندگان قابل درک و مرتبط باشد.
به مثال‌های ذیل توجه کنید:
روش‌های تحلیلی ساده تا پیشرفته
یعنی از حساب‌وکتابِ ساده تا تحلیل‌های آماری و مدل‌های پیش‌بینی‌کننده استفاده کنیم.
محمود، مسؤول بخش منابع بشری (اچ‌آر) در یک NGO در مزار، با تحلیل دیتاهای حضور و غیرحاضری کارمندان متوجه می‌شود که در روزهای پنجشنبه بیشترین غیبت وجود دارد.
او تصمیم می‌گیرد دلیل را بررسی کند و شاید جلسه‌های مهم را به روزهای دیگر منتقل کند.
توانایی استخراج بینش (Insight) برای تصمیم‌گیری
یعنی فقط دیدن دیتا نه، بلکه از آن یک پیام قابل اجرا بیرون کشیدن.
مرسل، مدیر یک فروشگاه آنلاین در کابل، از دیتاهای سفارشات آنلاین در سه‌ماه گذشته نتیجه می‌گیرد که لباس‌های زمستانی در اول ماه قوس بیشتر فروش دارند.
او امسال تصمیم می‌گیرد تبلیغات و اسپانسرهای تخفیفی زمستانی را زودتر شروع کند.
توانایی انتقال یافته‌ها به شکل قابل‌درک
یعنی بتوانیم یافته‌های خود را به زبان ساده برای دیگران بیان کنیم.
انجنیر ناصر، مشاور پروژه سرک‌سازی در بامیان، نتایج سنجش کیفیت قیر را با چارت و مقایسه تصویری به تیم غیرتخنیکی ارائه می‌دهد.
او از زبان پیچیده انجنیری استفاده نمی‌کند، بلکه توضیح می‌دهد که چرا یک بخش سرک ضرورت به بازسازی دارد.
سواد دیتا؛ تعریف فوربز (Forbes)
فوربز (Forbes)، یکی از مشهورترین شرکت‌های رسانه‌ای در حوزه اقتصادی است، سواد دیتا را به شکل ذیل تعریف می‌کند:
سواد دیتا به توانایی خواندن، درک کردن و برقراری ارتباط با دیتا و بینش‌های حاصله از آن در یک حوزه مشخص گفته می‌شود. [+]
با توجه به این تعریف، مشخص است که فوربز، سواد دیتا را با تأکید بر دو عنصر اساسی «دیتا» و «بینش» تعریف کرده است.
این یعنی یک دیتاکار ضمن درک و استفاده از دیتا، توانایی برقراری ارتباط با بینش‌های حاصله از آن را نیز دارد.
تعریف سواد دیتا در منابع چینی
منابع چینی نشان می‌دهند که تعاریف سواد دیتا بیشتر بر توانایی عملی در کشف، ارزیابی و استفاده مؤثر از معلومات و دیتا تأکید دارند.
برخلاف دیدگاه چینی، منابع انگلیسی و غربی بر پرسیدن سوالات انتقادی از دیتا و داستان‌سرایی با آن تمرکز دارند.
هوانگ و همکارانش، از محققین مطرح چینی، سواد دیتا را به سه بخش کلیدی تقسیم کرده‌اند:
- آگاهی دیتا: یعنی درک اهمیت، پوتنشیل و نقش دیتا در دنیای امروز. این به معنای آن است فرد باید بداند که دیتا وجود دارد، ارزشمند است و قابل استفاده است.
- توانایی کار با دیتا: این بخش شامل مهارت‌های عملی و تخنیکی کار با دیتا می‌شود؛ از جمله توانایی جمع‌آوری، مدیریت، پاک‌کاری، تجزیه‌وتحلیل و مصورسازی دیتا.
- اخلاقیات دیتا: به معنای درک مسئولیت‌ها و معیارهای رفتاری صحیح در استفاده از دیتا است. این شامل مواردی چون حفظ حریم خصوصی، شفافیت و جلوگیری از سوءاستفاده از دیتا می‌شود.
سه پایه برای دنیای آگاهانه
در نهایت، می‌توان گفت که سواد، سواد دیجیتل و سواد دیتا سه پایه اصلی برای حضور و فعالیت مؤثر در عصر معلومات هستند.
ما با سواد اساسی می‌توانیم دنیای نوشتاری را بخوانیم و درک کنیم.
سواد دیجیتل ما را قادر می‌سازد تا در فضای تکنالوژی و اینترنت با اعتمادبهنفس حرکت کنیم.
سواد دیتا، جدیدترین و شاید حیاتی‌ترین شکل سواد در عصر حاضر است. این سواد به ما قدرت می‌دهد تا از انبوه دیتای اطرافمان معنا استخراج کنیم. سپس می‌توانیم بینش‌های پنهان را کشف کرده و در تمام جنبه‌های زندگی، از جمله کاروبار، تصمیمات آگاهانه‌تر و بهتری بگیریم.
ما با این سه نوع سواد در کنار هم کار می‌کنیم. این کار مسیر ما را در دنیای پیچیده و دیتامحور امروز روشن می‌کند.
به نظر شما، کدامیک از این سه نوع سواد (سواد سنتی، دیجیتل یا دیتا) در زندگی روزمره شما بیشترین اهمیت را پیدا کرده است؟ تجربه‌های خود را با ما شریک سازید!